Na początku 2022 przyjęta została „Długoterminowa strategia renowacji budynków”, która powinna być kompasem w zakresie modernizacji użytkowanych budynków w kierunku niskoemisyjnym i efektywnym energetycznie. Strategia, przygotowana przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii, wskazuje na potrzebę promocji termomodernizacji i zwiększenia jej tempa w Polsce. W nowo przyjętej dyrektywie EPBD strategie te nazywane są Krajowymi Planami Renowacji Budynków.

Strategia określa działania, które są niezbędne do zapewnienia w perspektywie 2050 wysokiej efektywności energetycznej i niskoemisyjności budynków prywatnych i publicznych w Polsce. Przedstawiony w strategii rekomendowany scenariusz renowacji oraz wytyczne w zakresie wsparcia renowacji budynków w Polsce będą służyć efektywnemu kosztowo przekształceniu obiektów budowlanych w budynki o zerowym zużyciu energii.

Renowacja budynków jest jednym z największych wyzwań infrastrukturalnych Polski do 2050. Podobnie jak w pozostałych państwach członkowskich UE, polskie budynki w długim okresie powinny zostać zmodernizowane w sposób spójny z transformacją w kierunku gospodarki neutralnej klimatycznie. Jednocześnie krajowa polityka publiczna musi odpowiedzieć na pilną potrzebę wymiany najbardziej emisyjnych źródeł ciepła w celu poprawy jakości powietrza, zapewniając przy tym efektywność ekonomiczną renowacji oraz sprawiedliwe rozłożenie kosztów inwestycji w modernizację budynków.

Co trzeba poprawić?

Kluczowym aspektem renowacji budynków rozważanym w strategii jest obniżenie zużycia energii i emisji CO₂, jednak musi temu towarzyszyć staranie o poprawę standardu budynków, a zwłaszcza zdrowia i bezpieczeństwa osób w nich mieszkających.

Na krajowy zasób budowlany składa się 14,2 mln budynków, z czego niemal 40% to budynki mieszkalne jednorodzinne. Dane wskazują na duże zróżnicowanie efektywności energetycznej budynków zarówno według ich przeznaczenia, jak i roku oddania do użytkowania. Dla wszystkich kategorii budynków obserwowany jest przy tym długoterminowy trend poprawy efektywności energetycznej, do którego przyczyniły się stopniowy wzrost wymagań technicznych oraz postęp technologiczny. O ile jednak budynki oddawane do użytku w XXI w. cechują się relatywnie wysoką efektywnością energetyczną, o tyle starsze charakteryzują się wysokim zapotrzebowaniem na energię i wymagają termomodernizacji. Dotyczy to szczególnie  budynków jednorodzinnych, dla których podstawowym źródłem ciepła pozostają kotły na paliwa stałe. W przypadku budynków mieszkalnych wielorodzinnych badania ankietowe prowadzone w 2020 wskazują, że nadal 30% z nich będzie wymagać termomodernizacji. Udział ten może dodatkowo się zwiększyć pod wpływem wzrostu cen energii.

Analiza możliwych działań termomodernizacyjnych wskazuje na potrzebę bieżącej kontroli elementów budynków odpowiedzialnych za straty i zużycie energii, realizacji działań niskonakładowych, jak i konieczność stopniowego wdrażania kapitałochłonnych inwestycji zapewniających znaczącą i trwałą poprawę efektywności energetycznej oraz redukcję emisji.

Ocena efektywności ekonomicznej płytkiej i głębokiej termomodernizacji potwierdza, że w obecnych warunkach rynkowych termomodernizacja jest opłacalna w znacznej części budynków. W przypadku budynków jednorodzinnych korzystających z paliw stałych oraz budynków oddanych do użytku w ostatnich dwóch dekadach i cechujących się relatywnie dobrą efektywnością energetyczną, inwestycje termomodernizacyjne obecnie związane są jednak z relatywnie długim okresem zwrotu, który może nie być atrakcyjny dla inwestorów.

Sytuacja ta jednak ulegnie istotnej zmianie w długim okresie wraz z transformacją gospodarki w kierunku neutralności klimatycznej, która będzie wymuszać odejście od bezpośredniego wykorzystania paliw kopalnych w budynkach oraz dekarbonizację systemu elektroenergetycznego i ciepłownictwa. Wraz z oczekiwanym wzrostem jednostkowych kosztów ogrzewania termomodernizacja stanie się opłacalna dla zdecydowanej większości budynków. Ogółem, w przypadku budynków mieszkalnych, opłacalna pod względem ekonomicznym termomodernizacja pozwala na ograniczenie zapotrzebowania na energię końcową o 75% względem obecnego poziomu oraz redukcję o ok. 10% całkowitej rocznej emisji gazów cieplarnianych i jedną czwartą całkowitej emisji pyłów w Polsce.

Finansowanie i programy wsparcia

Polska wdraża kompleksowe działania na rzecz wsparcia renowacji budynków, które obejmują narzędzia legislacyjne, planistyczne i organizacyjne, a także wsparcie finansowe zarówno ze środków krajowych, jak i unijnych. Kluczowymi instytucjami krajowymi wspierającymi inwestycje w renowację zasobów budowlanych są Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK) (m.in. za pośrednictwem Funduszu Termomodernizacji i Remontów) oraz Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (m.in. program „Czyste Powietrze”). W latach 2017–2020 podjęto szereg działań, które doprowadziły do usprawnienia systemu wsparcia długoterminowej poprawy efektywności energetycznej budynków, zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych oraz poprawy jakości powietrza. Należą do nich m.in. wprowadzenie wymagań jakościowych dla paliw stałych, wymagań dla kotłów na paliwo stałe, rozpoczęcie prac nad utworzeniem Centralnej Ewidencji Emisyjności Budynków, uruchomienie Programów „Czyste Powietrze” oraz „Stop Smog”, wprowadzenie ulgi termomodernizacyjnej oraz prace nad zmianą zasad funkcjonowania Funduszu Termomodernizacji i Remontów.

Polska wspiera również rozwój inteligentnych technologii oraz budynków i społeczności korzystających z dobrej łączności. Inteligentne i energooszczędne budownictwo jest jedną z Krajowych Inteligentnych Specjalizacji. Projekty z zakresu wdrażania inteligentnych liczników, rozwiązań smart city oraz pozostałych innowacji w zakresie inteligentnego budownictwa są realizowane ze wsparciem środków unijnych i krajowych, m.in. przedsięwzięć Narodowego Centrum Badań i Rozwoju oraz programów Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Zakończono prace legislacyjne mające na celu upowszechnienie inteligentnego opomiarowania zarówno w systemie elektroenergetycznym, jak i w przypadku ciepłomierzy, podzielników kosztów ogrzewania ze zdalnym odczytem i wodomierzy.  

Wzrost skali i głębokości termomodernizacji budynków w Polsce będzie też wymagał dodatkowej mobilizacji środków finansowych. W latach 2014–2019 środki publiczne w wysokości ok. 14,7 mld zł pozwoliły na realizację inwestycji o wartości ok. 22,8 mld zł. Przez większość okresu kluczowym obszarem finansowania były inwestycje w budynkach użyteczności publicznej wspierane przez środki unijne, uzupełniane przez projekty termomodernizacji budynków wielorodzinnych finansowane zarówno ze środków krajowych, jak i unijnych. W 2019 nastąpił jednak skokowy wzrost wsparcia inwestycji w termomodernizację budynków jednorodzinnych dzięki wprowadzeniu ulgi termomodernizacyjnej oraz uruchomieniu programu „Czyste Powietrze”.

W kolejnych latach należy dążyć do dalszego wzrostu mobilizacji środków prywatnych, czemu służyć mogą działania promujące stosowanie formuły ESCO/PPP, wdrożenie koncepcji One Stop Shop – Kompleksowej Obsługi Inwestora oraz działania umożliwiające agregację projektów.

Na potrzeby określenia rekomendowanego scenariusza termomodernizacji budynków do 2050 przeanalizowano trzy ścieżki inwestycji. Po uwzględnieniu ograniczeń zarówno po stronie podażowej (konieczność rozbudowy potencjału krajowego sektora przemysłowego i budowlanego w zakresie dostaw dóbr i usług na potrzeby głębokiej termomodernizacji budynków), jak i popytowej (ograniczone zdolności finansowania inwestycji w głęboką termomodernizację budynków, zróżnicowane zainteresowanie różnych grup inwestorów) jako rekomendowaną wskazano ścieżkę łączącą szybki wzrost skali płytkiej termomodernizacji ze stopniowym upowszechnianiem głębokiej termomodernizacji w perspektywie do 2030. Pozwoli to na wsparcie masowej wymiany wysokoemisyjnych źródeł ogrzewania służącej poprawie jakości powietrza w najbliższych latach, jednocześnie tworząc podstawy do osiągnięcia powszechnej głębokiej termomodernizacji budynków spójnej z transformacją w kierunku gospodarki neutralnej klimatycznie w kolejnych dekadach.

Scenariusz rekomendowany zakłada średnie roczne tempo termomodernizacji na poziomie ok. 3,8%, przy czym udział głębokiej termomodernizacji będzie stopniowo rósł, przy jednoczesnym stosowaniu etapowego podejścia do termomodernizacji pozostałych budynków, co pozwoli na osiągnięcie przez nie zerowego zużycia energii w długim okresie. Realizacja scenariusza zakłada, że do 2050, 65% budynków osiągnie wskaźnik EP nie większy niż 50 kWh/(m²·rok).

Do 2050 zostanie przeprowadzonych ok. 7,5 mln inwestycji termomodernizacyjnych, przy czym 4,7 mln budynków zostanie poddane głębokiej termomodernizacji (w tym w ramach rozłożonej w czasie termomodernizacji etapowej). Ważną rolę w procesie termomodernizacji będzie odgrywać przegląd przepisów w zakresie szeroko pojętej efektywności energetycznej budynków, podczas których może okazać się konieczne wypracowanie narzędzi ułatwiających podejmowanie decyzji inwestycyjnych.